Effecten van volwasseneneducatie

De term vertelt het eigenlijk zelf al. Volwasseneneducatie biedt mensen de kans om zich op latere leeftijd bij- of om te scholen. Maar zo breed als dat klinkt, is het tegenwoordig niet meer. De focus van volwasseneneducatie is grotendeels komen te liggen op taal-, reken- en digitale vaardigheden en de aanpak van laaggeletterdheid. Een issue dat geleidelijk aan steeds hoger op de overheidsagenda is komen te staan. Opleidingen zijn alleen nog bedoeld voor laaggeletterde Nederlanders en niet-inburgeringsplichtige migranten. Wel is het zo dat  gemeenten niet langer verplicht zijn om volwasseneneducatie bij de roc’s in te kopen. Hierdoor hebben de gemeenten meer vrijheid in het aanbieden van verschillende typen educatietrajecten. Doel is om beter aan te sluiten bij de ondersteuningsbehoeften van verschillende doelgroepen. Gevolg: gemeenten investeren meer in non-formele en minder formele educatie (Regioplan, 2017).

Een gemiddeld roc biedt jaarlijks zo’n 500 educatietrajecten aan (Van Schoonhoven, 2012). De volwasseneneducatie krimpt echter: zowel het budget en daarmee ook het aantal deelnemers van educatie is de afgelopen jaren sterk gedaald. Maar aan de andere kant: het aantal laaggeletterden in Nederland liegt er niet om. In 2012 waren het er 1,3 miljoen. Slechts een klein deel van deze groep neemt deel aan een educatietraject: in 2015 zo’n 19.000 mensen. Dat aantal is al jaren stabiel (CBS, 2012).

Hoe kan dat? Laaggeletterden weten niet altijd de weg te vinden naar een educatietraject en blijken een lastig te bereiken doelgroep. Een deel is zich bewust van de problemen met lezen en schrijven en schaamt zich daar vaak voor.  Maar de meeste laaggeletterden ervaren zelf geen problemen (Houtkoop, Allen, Buisman, Fouarge & Van der Velden, 2012). Ook gaat het veelal om mensen zonder positieve schoolervaring (Buisman, 2017). Een deel van de laaggeletterden kiest daarom liever voor een non-formeel leertraject (buiten de school georganiseerd) zoals taalles door vrijwilligers. Of een combinatie van hulp door taalvrijwilligers en formele scholing. Bijvoorbeeld binnen het programma ‘Taal voor het Leven’ – een verzamelnaam voor diverse soorten taaltrajecten voor volwassenen – zijn in op deze wijze de afgelopen jaren 47.000 volwassenen bereikt.

De vraag is wat een scholingstraject voor deze doelgroep – mensen met beperkte taalvaardigheden – nu eigenlijk oplevert. Daar is in binnen- en buitenland onderzoek naar gedaan. Gekeken is naar de opbrengsten voor de deelnemers zelf, maar ook naar die voor de samenleving als geheel.

Wat die opbrengsten betreft: een eerste belangrijke indicator is de verbetering van het taalniveau van deelnemers.  Er was tot voor kort in Nederland relatief weinig onderzoek beschikbaar dat juist daar inzicht in geeft. Mede omdat er (nog) geen gevalideerde toets bestond die – toegesneden op de volwassen laaggeletterde doelgroep – de taalbeheersingsniveaus in kaart brengt. Binnen Taal voor het leven is recent zo’n taaltoets ontwikkeld. Uit onderzoek naar dat programma blijkt dat na deelname aan een cursus van een half jaar, de leesvaardigheid van 7 op de 10 volwassen vooruit gaat: gemiddeld met zo’n 6% (De Greef & Segers, 2017). Een bescheiden percentage, maar wel een hoger percentage dan bij vergelijkbare internationale onderzoeken (Kok & Scholte, 2013).

Onderzoeksresultaten uit het buitenland geven namelijk een gemengder beeld. In Amerika en het Verenigd Koninkrijk zijn cursisten in taaltrajecten gedurende een aantal jaren gevolgd. Conclusie: deelname aan taaltrajecten leidt niet tot een significante toename van taalvaardigheden (Reder, 2010; 2011; 2012); Wolf, Alison e.a., 2009). Wel vinden de onderzoekers een sterke relatie tussen deelname aan een taaltraject en gebruik van taalvaardigheden, bijvoorbeeld het lezen van boeken (Reder, 2009).

Een vergelijkbaar onderzoek in Nieuw Zeeland onder werkenden komt tot dezelfde slotsom: ook hier geen overtuigend bewijs dat deelname aan een taalcursus leidt tot vooruitgang in taalvaardigheden. Maar wel ervaren respondenten zelf een verbetering van eigen taalvaardigheden (Department of Labour New Zealand, 2010).

Wellicht hangt vooruitgang die deelnemers zelf ervaren samen met andere opbrengsten van taaleducatietrajecten: de zogenaamde social outcomes of learningof kortweg: soft outcomes. Het gaat dan om bijvoorbeeld zelfvertrouwen, persoonlijke groei, maatschappelijke participatie en sociaal kapitaal. Er zijn verschillende onderzoeken ontwikkeld die deze social outcomes, ontworpen of aangepast voor laaggeletterde doelgroepen, in kaart brengen.

Allereerst is er internationaal onderzoek gedaan naar het effect van een taaltraining op zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde. Dat wil zeggen: de mate waarin deelnemers zelfvertrouwen opbouwen en de overtuiging hebben om hun kennis en vaardigheden toe te kunnen passen. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat toename in zelfvertrouwen een belangrijk effect is van deelname aan taalcursussen, ook als het taalniveau niet significant toeneemt (Eldred, 2002; Ward & Edwards, 2002; Balatti, Black & Falk, 2006; Tett, Hall, Maclachlan, Thorpe, Edwards & Garside, 2006).

In Nederland is daarnaast onderzoek gedaan naar de sociale opbrengsten van deelname aan volwasseneneducatie. De Greef, Segers en Verté (2010) hebben een instrument ontwikkeld dat de invloed van volwasseneneducatie op sociale inclusie meet. Uit dat onderzoek blijkt dat deelnemers aan leertrajecten een betere plek in de samenleving verkrijgen: ze zijn zelfredzamer, nemen vaker deel aan activiteiten en geven aan meer zelfvertrouwen te hebben.

Als mensen deelnemen aan een taaltraject komt dat ook de maatschappij ten goede, mag je veronderstellen. Ook naar die ‘collectieve opbrengsten’ is onderzoek verricht. Wat levert een investering in taalscholing Nederland op? Uit internationaal onderzoek blijkt dat een voldoende niveau van taalvaardigheid belangrijk is voor Nederland als geheel, omdat het bijdraagt aan economische groei (Hanushek & Woessmann, 2008). Kok en Scholte (2013) schatten het rendement van het bijscholen van alle laaggeletterden in Nederland op 700 miljoen euro. Een fors bedrag dat vooral het gevolg is van gezondheidswinst en een hogere productiviteit.

Is het een haalbare kaart om de grote groep laaggeletterden in Nederland tot scholing te verleiden? Moeilijk te zeggen, want een uniforme categorie is het allerminst. Een deel van de laaggeletterden beschikt over zeer lage taalvaardigheden en bevindt zich op de grens van analfabetisme. Het gaat om een groep van rond 300.000 mensen (Buisman, Allen, Fouarge, Houtkoop, & Velden). Juist deze groep echter heeft grote moeite met leren.

Daarnaast is er een grotere groep laaggeletterden (rond 1 miljoen mensen) met taalvaardigheden op een net iets beter niveau. Het merendeel heeft betaald werk, een aanzienlijk deel is maatschappelijk actief en heeft toegang tot de digitale wereld (Buisman & Houtkoop, 2014). Veel  van hen schatten het eigen taalniveau als voldoende in. Daar zal het probleem eerder zijn hoe je deze mensen kunt motiveren om werk te maken van hun taalontwikkeling.

Binnen beide groepen maakt het veel uit of het om jongeren of om ouderen gaat, om autochtonen of om allochtonen. Kortom, de aanpak vraagt om een gedifferentieerde aanpak, toegesneden op de situatie en de vragen van verschillende doelgroepen. Soms zal het roc of officiële taalcursus de juiste weg blijken, in een ander geval een digitaal aanbod of ondersteuning door vrijwilligers. Overheidsprogramma’s die laaggeletterdheid bestrijden hebben gelukkig steeds meer oog voor de verschillende behoeften van laaggeletterde groepen. In het meest recente actieprogramma Tel mee met taal wordt geprobeerd om taalproblemen aan te pakken in de context waarin mensen ertegenaan lopen: op het werk, in de zorg of thuis. Ouderen kunnen bijvoorbeeld moeite hebben met het lezen van de bijsluiter van een medicijn. Voor werkzoekenden kan online solliciteren een drempel zijn.

Ten slotte kan er, wat de aanpak van laaggeletterden en laagopgeleiden betreft, niet gerekend worden op snelle successen. Nederland vergrijst en met het ouder worden nemen (onder andere) taalvaardigheden af. Een deel van de uitstromers uit het basisonderwijs beschikt over onvoldoende taalvaardigheden en van de groep van 16-24 jaar is 5% laaggeletterd. En de (taal)vaardigheidseisen die aan mensen worden gesteld, zowel in het werk als in het maatschappelijk leven, nemen toe. Kortom, laaggeletterdheid blijft in Nederland nog lang realiteit.

De eerste twee zijn wettelijk geregeld in de Wet educatie beroepsonderwijs (WEB), de bekostiging van het vavo valt sinds 2013 onder de rijksoverheid. Een gemiddeld roc biedt jaarlijks zo’n 500 educatietrajecten en 325 vavotrajecten aan (Van Schoonhoven, 2012).

Het accent ligt op taal en rekenen. In Nederland komt vanaf midden jaren ‘70 het probleem van laaggeletterden – volwassenen die met taal- en rekenachterstanden kampen – op de kaart te staan (Bohnenn, Ceulemans, Van de Guchte, Kurvers & Van Tendeloo, 2004). Mede op basis van internationaal onderzoek naar basisvaardigheden (IALS, ALL en PIAAC) wordt de discussie van harde cijfers over de omvang van de groep laaggeletterden voorzien. De beleidsaandacht intensiveert als blijkt dat ook in het basis- en voortgezet onderwijs taal- en rekenvaardigheden regelmatig onder de maat zijn. Opeenvolgende kabinetten wijzen het bevorderen van basisvaardigheden aan als prioriteit van zowel het initieel onderwijs als de volwasseneneducatie.

Voor het aanbod van volwasseneneducatie betekent dit een scherpere focus in het onderwijsaanbod op NT2 en  taal- en rekenonderwijs, gericht op alfabetisering of toegang tot het mbo. Belangrijke taak voor de volwasseneneducatie is om het Actieplan Tel mee met Taal te ondersteunen. Opleidingen zijn alleen nog bedoeld voor laaggeletterde Nederlanders en niet-inburgeringsplichtige migranten.

Enkele deskundigen